Çocuklar hatalı bir davranış sergilediklerinde ebeveynlerinin tepkisiz kalmaları, çocuğun bu davranışı tekrar etmesine ya da farklı hatalar yapmasına sebep olur. Bazı ebeveynlerin de aşırı tepki vermesi sonucu çocuk bunalıma girer, kötü hisseder ve farklı sorunlar daha ortaya çıkar. Çocuk eğitiminde ödül ve ceza sistemi en sık kullanılan motivasyon sistemlerinden iki tanesidir.

. Çocuk eğitiminde ödül ve ceza; davranışı başlatmak için, devam ettirmek için veya istenmeyen davranışı sonlandırmak için kullanılırlar. Birçok anne baba “Eğitimde ödül mü ceza mı daha etkilidir” diye soru soruyor. Aslında bu, sizin bu iki sistematiği nasıl kullandığınıza bağlı bir durumdur.

Eğitimde Ödül Nedir?

Çocuğa ödül verme, bir davranışı yaptırmak istiyorsak, yaptırmayı başlatmak istiyorsak kullanılan bir yöntemdir. Örneğin yemeğini yemeyen çocuğa ” Yemeğini yersen sana çikolata vereceğim” gibi sözlerin kullanılması ile başlar.

Ödül çok saf, iyi niyetli, sonunda her iki tarafın mutlu olacağı bir sistem olmasına rağmen uzun vadede davranış oluşturma ve pekiştirme konusunda işe yaramaz. Ödülü sürekli arttırmanız gerekir. Çocuğun yaşı büyüdükçe hem de çocuğun aynı ödülü tüketme süresi uzadıkça çocuk yeni ödül beklentisi içerisine girer. Bu nedenle ödül, eylemden çok çocuğun odağını verilen ödüle çeviren bir sistemdir. Bizim amacımız davranışı oluşturmak, pekiştirmek iken bir anda çocuğun odağını ödüle çeviririz.

Davranış, ödülü elde etmek için bir araç olur. Bizim asıl amacımız davranışı yaptırmak olmalıdır. Bu, çocuğun bu davranışı sistemli, yeri geldiğinde yapabilir hale gelmesini sağlamaktır. Ödül sisteminin en önemli handikaplarından biri budur.

Odağı eylemden ödülün nesnesine götürür. Bizim elde etmek istediğimiz şey eylemi anlaması, eylemi içselleştirmesi ve o davranışı neden yapması gerektiğini anlayıp onu alışkanlık haline getirip gerektiği zaman da yapmasını sağlamaktır. Bu yüzden çocuğa ödül ve ceza verirken amaca hizmet etmesi için son derece dikkatli olmalıyız.

Ödül Nasıl Kullanılırsa Etkili Olur?

Verdiğimiz ödülün amaca hizmet edebilmesi için ödülü bir iki gün kadar kullanabiliriz. “Yemeğini yersen sana çikolata vereceğim” dedikten ve ödüllendirdikten birkaç gün sonra artık devreye takdir girmelidir. “Yemeğini çok güzel yedin, bugün biraz daha büyüdün. Büyüdüğün zaman neler oluyor biliyor musun? Büyüdüğün zaman daha iyi öğrenmeye çalışıyorsun, saçların daha çok uzuyor, sen parka gittiğinde daha çok koşabiliyor olacaksın, daha çok arkadaşların olacak” gibi onun bu davranışı yaptığında sonucunda ona ne katacağını yavaş yavaş aklına yerleştirmemiz gereklidir.

İşte o zaman çocuk davranışı ödül için değil hayatına getirecekleri için yapmaya başlayacaktır. Bu sırada ödülü yavaş yavaş devreden çıkarabilirsiniz. Bunun yerine takdir ve o davranışı gerçekleştirdiğinde hayatında ne değişecek, olumlu ne olacak, bu davranışı neden yapıyoruz sorularını çocuklarımıza hatırlatır ve açıklarsak eğer onlar bunu algılayabilirler. İşte o zaman ödül ve ceza sistemi başarılı ve yerinde kullanılmış olur.

Çocuk Eğitiminde Ceza Nedir?

Cezada sistem şöyle işler: Genelde istenmeyen bir davranış vardır ve o davranışı ortadan kaldırmak için ceza veririz. Ceza alan kişi aldığı cezadan korkmuşsa o davranışı sonlandırır; bunu davranışın neden sonlandırıldığını bildiği için değil cezadan korktuğu için yapar. Bu da geçici bir çözüm olur.

Eğitimde cezanın kullanılması, eğitme ve öğretme amacı ile olursa amaca yönelik değildir. Sonlandırma için kullanılıyorsa kesinlikle amaca yöneliktir fakat çok kısa vadelidir çünkü çocuğun ceza ile ilişkisi değiştikçe yani o verilen cezadan korkma durumu geçtikçe çocuk o davranışı tekrarlar. Çocuk, o davranışın neden sonlandırılması gerektiğini anlamaz; anlam ve amaç ilişkisi kuramaz. O yüzden ceza çok anlamlı, çok motivasyonel uygulanan bir sistem değildir.

Çocuğa ceza verilir mi tartışmalı bir konu olmakla beraber eğitimde cezanın yeri, davranış oluşturmada, davranış değiştirmede, davranış pekiştirmede kullanılması gereken sistemler arasında çok olmamalıdır. Cezada aynı ödülde olduğu gibi eylemden çok günün sonunda aldığı cezadır söz konusu olan.

Ceza veren kişiye karşı kin yaratır, intikam yaratır, nefret yaratır. Çocuklarınıza kesinlikle ceza olarak fiziksel şiddet uygulamayın. Fiziksel şiddet, davranış değiştirmede etkili olmadığı gibi çocukta duygusal yaralar açabilir. Bu yüzden çocuğa ceza nasıl verilir araştırıp, gerekirse uzman birisinden yardım alınmalıdır.

Ceza Nasıl Kullanılırsa Etkili Olur?

Çocuğa ceza vermek doğru mu? Çocuğunuzun bir davranışını değiştirmek istiyorsunuz, konuştunuz, zararlarını söylediniz, davranışın oluşum çevresini değiştirdiniz fakat hala davranış devam ediyorsa çocuk yaptığı davranışın sonucuna katlanmalıdır.

Çocuğa ceza verilirken nelere dikkat edilmeli? diye birçok anne baba soruyor. Çocuğunuz ablanızın defterini karaladıysa harçlıklarını biriktirip ablasına yeni bir defter almalı ya da kendi çok sevdiği defterini ablasına vermelidir.

Eğer çocuğunuz evinizin duvarını boyadıysa yine alacağı ceza duvar ile ilişkili olmalıdır yani duvarı temizlemelidir. Yaptığı davranış alacağı sonuçla bağlantılı olmalıdır. Cezada en önemli kriterlerden birisi budur. Verilen ceza amaca yönelik olmalı, verilen ceza sonuçla ilişkili olmalı, çocuk günün sonunda bu cezayı neden aldığını anlamış olmalıdır.

Ceza sistemi, çocukların zihnine “Ben kusurluyum” bilgisi yerleştirebiliyor. “Her yaptığım hatalı, ben hep hata yapıyorum, ben bu hayatta hiçbir şeyi beceremem, ben cezalandırılmayı hak ediyorum” diye düşünür. Bunlar çok tehlikelidir ve yaşam boyu devam eder.

Bu yüzden çocuk eğitiminde cezanın kullanılması çok dikkat edilmesi gereken bir durumdur. Çocuk, yaşam boyunca en ufak hayatına gelen olumsuzluklardan kendisinin cezalandırılması gerektiğini düşünür, kendisini cezalandırır ve yaşamı boyunca olan her şeyin onun kusurları yüzünden olduğu düşüncesiyle hep kendini suçlar

Bu durum çocukta insan hayatını derinden etkileyen ve tüm hayatı boyunca devam eden bir düşünce sistematiği oluşturur. O yüzden cezayı kullanırken çok az düzeyde kullanmaya özen göstermeliyiz ve arkasından da çocuk bu cezayı neden aldığını öğrenmiş olmalıdır.